ks. Henryk Brzozowki COr — Piękno i Radość Ikonografia św. Filipa Neri w sztuce polskiej
ks. Henryk Brzozowki COr
Piękno i Radość Ikonografia św. Filipa Neri w sztuce polskiej
Streszczenie
Publikacja powstała jako upamiętnienie jubileuszu 400. lecia kanonizacji św. Filipa Neri dokonana 12 marca 1622 roku przez papieża Grzegorza XV w Rzymie. Główną ideą pracy jest przedstawienie oraz omówienie wizerunków św. Filipa w sztuce polskiej, pojmowanej w szerokim zakresie. Dlatego do badań włączono oprócz wizerunków wykonanych przez artystów polskich, także artystów zagranicznych, których realizacje znajdują się w zbiorach polskich. Także włączono do pracy dzieła polskich artystów przechowywane w zbiorach zagranicznych. W prezentacji uwzględniono wizerunki św. Filipa występujące w malarstwie, rzeźbie, grafice oraz w rzemiośle artystycznym, powstałe od początku XVII wieku aż do 2020 roku. Górna granica czasowa podyktowana została koniecznością zakończenia kwerendy i opracowania zebranego materiału.
Praca składa się z części tekstowej i katalogowej. Katalog zamieszczony na końcu tekstu stanowi zasadniczą bazę badawczą. Każdy wizerunek jest ilustrowany zdjęciem. W nocie katalogowej podano szczegółowy opis, techniki wykonania, wymiary, historię oraz wykonawcę, jeżeli jest rozpoznany. Część tekstowa dzieli się na cztery rozdziały. W pierwszym przedstawiono syntetycznie życiorys św. Filipa od jego narodzenia we Florencji aż do chwalebnej śmierci w Rzymie. Drugi rozdział omawia kult św. Filipa Neri w Polsce i jego rozwój. Tu przedstawiono krótką historię powstania polskich wspólnot filipińskich aktualnie istniejących oraz takich, które rozpadły się i przeszły już do historii. Także te nieistniejące wspólnoty dają świadectwo o atrakcyjności i zachwyceniu się ideą Oratorium przez środowisko polskie.
Kolejny rozdział omawia ikonografię św. Filipa w sztuce włoskiej. To tam rodziła się jego ikonografia hagiograficzna, która miała zasadniczy wpływ na obrazowanie naszego świętego w innych krajach. Na podstawie zachowanych dzieł można było prześledzić przerzuty artystyczne ze środowisk włoskich do polskich. Artyści włoscy wypracowali zasadnicze kanony ikonografii świętofilipowej. Należy tu wymienić przede wszystkim obraz Guido Reniego namalowany w 1614 roku na uroczystość beatyfikacji oraz obraz z chorągwi sprawiony na dzień kanonizacji św. Filipa w 1622 roku. Te obrazy przyjęły się szybko jako wizerunki przeznaczone do publicznego kultu w kościołach i kaplicach. Obraz z baneru kanonizacyjnego w niewielkim tylko stopniu wpłynął na sposób obrazowania świętego w sztuce polskiej. Zasadniczą rolę odegrał obraz Guido Reniego, którego kopie spotykamy prawie we wszystkich kongregacjach polskich. Przy zakładaniu dawnych polskich wspólnot oratoryjnych, zamawiano u krajowego artysty kopie obrazu Reniego i w uroczystej procesji wnoszono do kościoła. Tak było przy introdukcji Kongregacji w Gostyniu, Poznaniu, Borku Wlkp. i Biechowie. Artyści włoscy namalowali pierwsze portrety św. Filipa, które mają dla nas niebagatelne znaczenie, zwłaszcza te wykonane jeszcze za jego życia. Należy tu przywołać portret Cristofora Roncallego z lat 1590-1595 oraz Federiga Zuccariego z 1593 roku. Ich realizacje mają wartość dokumentu. Oni znali osobiście założyciela Oratorium i starali się jak najwierniej oddać na płótnie jego cechy fizyczne, a jeszcze bardziej duchowe. Doniosłe znaczenia miały grafiki z wizerunkami naszego patrona, niekiedy otaczane epizodami z jego żywota. Takie ryciny wykonali w początkach XVII wieku Giacomo Lauro, Pietro Cole oraz Mathias Greuter. Grafiki miały tę zaletę, że można je wytwarzać w setkach egzemplarzy i szybko rozpowszechniać. Dziełami oddziałującymi na polską ikonografię były portrety św. Filipa wykonane przez takich mistrzów pędzla jak Carlo Dolci, Giovanni Battista Gauli, Carlo Maratta i Giovanni Carlo Bevilacqua. W pracowniach włoskich powstawały cykle graficzne ilustrujące żywot św. Filipa. Największą popularność zyskały grafiki znakomitego rytownika Luca Ciamberlano. Jego grafiki ilustrowały życiorys założyciela Oratorium, napisany przez Pietro Giacoma Bacciusa w 1625 roku. To dzieło tłumaczono na wiele języków, także na polski, doczekało się ponad setki wydań. Niemniej popularne w zbiorach polskich były cykle grafik narracyjnych, wykonanych przez artystów weneckich Innocente Alessandri oraz Pietro Antonio Novelli. Na wizualizację św. Filipa w sztuce polskiej, duży wpływ miały także obrazy nieznanych z nazwiska artystów włoskich. Jeden z nich ukazuje Mszę św. Filipa, inny przedstawia apostoła Rzymu jako gorliwego kaznodzieję, a jeszcze inny ukazuje jego stany mistyczne.
Ostatni rozdział przedstawia ikonografię św. Filipa występującą w sztuce polskiej. Na potrzeby niniejszej pracy zebrano i opracowano 255 wizerunków reprezentujących różnorakie sztuki plastyczne. W pierwszej kolejności zaprezentowano wizerunki przechowywane w aktualnie istniejących klasztorach filipińskich. Tam też przechowywane są najpokaźniejsze zbiory. Znalazły się tu wizerunki z klasztoru filipinów w Bytowie, Gostyniu, Poznaniu-Świerczewie, Radomiu, Studziannie, Tarnowie i Tomaszowie Mazowieckim. Przedstawiono także wizerunki z dawnych klasztorów filipińskich. Do tej grupy należą zachowane obrazy w Poznaniu-Śródce, Borku Wlkp., Biechowie, Kamiannej oraz Krakowie-Toniach. Na końcu zaprezentowano obrazy naszego świętego przechowywane w różnych kościołach i kaplicach na terenie polski. Jego kult kwitł nade wszystko tam, gdzie powstawały wspólnoty oratoryjne, a także istniał w innych miejscach. Należy jednak zaznaczyć, że był to kult elitarny i nie osiągał nigdy większej popularności. Znakomite wizerunki św. Filipa spotykamy w kościele Mariackim w Krakowie, w klasztorze karmelitanek krakowskich, Fromborku, Kąkolewnicy, Krzeszowie i katedrze gnieźnieńskiej. Na szczególne podkreślenie zasługują obrazy, które ukazują św. Filipa jako kapłana godnego naśladowania dla wspólnot kanonickich. W tej wersji ikonograficznej malowano św. Filipa w zapleckach stall, gdzie kanonicy spotykali się na wspólnej modlitwie. Przykładem są stalle z kościołów w Chełmnie, Koźminie Wlkp., Środzie Wlkp., Starym Sączy i Niepołomicach. Interesujący zbiór grafik z przedstawieniem św. Filipa posiada Muzeum Archidiecezji Warszawskiej, Muzeum Narodowe i Etnograficzne w Krakowie, Biblioteka Jagiellońska oraz Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Rycin.
Na podstawie zebranego materiału można stwierdzić, że dzieła ukazujące św. Filipa w sztuce polskiej zajmują ważną pozycję w ikonografii hagiograficznej. Zebrane w pracy wizerunki świętego wykonywali przede wszystkim artyści polscy, posiłkując się niekiedy wzorcami zagranicznymi. Do wyjątków należą gotowe dzieła przywożone z obcych środowisk twórczych. W analizowanym materiale ikonograficznym można wyróżnić dzieła samodzielne, oryginalne, wynikające z inwencji twórczej, dalej realizacje twórczo nawiązujące do dzieł zagranicznych oraz obrazy-kopie wiernie odtwarzające artystów obcych. Z dzieł oryginalnych na wyróżnienie zasługuje znakomity portret św. Filipa z kościoła w Koźminie Wlkp., płaskorzeźba z kościoła św. Małgorzaty w Poznaniu-Śródce oraz wizerunki z klasztoru filipinów w Studziannie. Ten klasztor przechowuje srebrny relikwiarz antropomorficzny, obraz ukazujący drzewo genealogiczne czcigodnych Oratorianów oraz obraz św. Filip wśród patronów od morowego powietrza. Takich dzieł nie spotykamy nigdzie. Niepowtarzalną kompozycję malarską stworzył Jerzy Wilhelm Neunhertz we freskach z 1746 roku, zdobiących kopułę kościoła na Świętej Górze. Niewątpliwie, jest to dzieło jedyne, w którym mistrzostwo wykonania idzie w parze z wyrafinowanym programem ikonograficznym. Z dzieł współczesnych na szczególne wyróżnienie zasługują obrazy wykonane w 2005 roku z okazji jubileuszu 100-lecia odnowienia parafii Chiesa Nuova. Zorganizowano wtedy wystawę Tarnów dla rzymskich filipinów. Powstało wówczas szereg prac oryginalnych i niepowtarzalnych, które znajdą swoje stałe miejsce we współczesnej sztuce polskiej. W polskim dorobku artystycznym znalazły się także samodzielne interpretacje wizerunku św. Filipa, wykonane przez takich malarzy jak Leon Drapiewski, Marian Paweł Kaczmarek, Ryszard Białek i Anita Kałuża-Sitnik.
W zebranym materiale spotykamy także wizerunki świętego, wykonywane przez polskich artystów, świadomie nawiązujących do dzieł obcych. Te obrazy wykazują dużą samodzielność twórczą i wnoszą do rodzimej sztuki niepowtarzalny wkład artystyczny. Jednym z takich artystów był filipin ks. Bernard Preibisz, działający w Tarnowie. W swoim dorobku artystycznym pozostawił dwa obrazy ze św. Filipem. Jego płótna twórczo nawiązują do znanego w sztuce włoskiej od XIV wieku, tematu ikonograficznego zwanego Sacra Conversazione. Wśród portretów św. Filipa występuje sporo obrazów w twórczy sposób nawiązujące do takich artystów włoskich jak Carla Maratty, Carla Dolci, Sebastiano Conca, Giambattisty Piazetty i Giambattisty Gaulliego. Te polskie realizacje nie tyle odtwarzają artystów zagranicznych, ale umiejętnie przetwarzają osiągnięcia innych mistrzów pędzla, tworząc samodzielne interpretacje.
W czasach współczesnych pojawiło się zwłaszcza w prywatnych zbiorach, spora ilość kopii artystów włoskich takich jak Guido Reniego, Carla Dolci i Pala di Giancarlo Bevilacqua. Dużą popularność zyskały obrazy nieznanych artystów włoskich z tematem „msza św. Filipa” oraz „ekstaza św. Filipa”.
Analizowany materiał pozwala wnioskować, że polska sztuka może nie tylko poszczycić się pokaźną ilością wizerunków św. Filipa, ale także ich jakością artystyczną. Pomijamy tu obrazy-kopie, które nie wzbogacają sztukę polską. Artyści polscy potrafili twórczo posiłkować się dorobkiem artystycznym jaki pozostawili mistrzowie włoscy. Powstawały wizerunki zindywidualizowane, noszące piętno artystycznej inwencji ich wykonawców. Ambicją wspólnot filipińskich było fundowanie kaplic i ołtarzy z wizerunkami św. Filipa jako kreacji artystycznie samodzielnych, dojrzałych i niepowtarzalnych. Takie realizacje mówią nie tylko o kulturze artystycznej fundatorów, ale także o oratoryjnej duchowości i pobożności dawnych i współczesnych uczniów św. Filipa Neri.
ks. Henryk Brzozowski COr
Radom, 26 maja 2021 r.
Z radością przyjmujemy publikację ks. dra Henryka Brzozowskiego COr z okazji 400-lecia kanonizacji św. Filipa Neri. Jubileusz wyniesienia na ołtarze staje się okazją, aby na nowo spojrzeć na Założyciela Kongregacji Oratorium – przez pryzmat powstałej ikonografii. Popularność św. Filipa Neri w sztuce w stuleciu Jego kanonizacji przerasta kult innych bardzo znanych świętych, co odzwierciedla stwierdzenie św. Jana Pawła II wypowiedziane w 1995 r. z okazji 400-setnej rocznicy śmierci św. Filipa, iż to Rzymianie spośród tak wielu świętych wybrali i ukochali Go, czyniąc drugim Apostołem Wiecznego Miasta obok św. Piotra.
Opracowanie ikonografii św. Filipa Neri na terenie naszego kraju jest bez precedensu. Ukazuje oddziaływanie przez sztukę Osoby fundatora Oratorium na pobożność i duchowość wiernych, przekraczającą wspólnoty filipińskie. Należy się wdzięczność Autorowi za stworzenie katalogu polskiej ikonografii św. Filipa Neri, jej wnikliwą i naukową analizę. Dzięki czemu powstało znamienite dzieło, ważne dla polskiej duchowości, kultury i historii sztuki. Bowiem „wiara, która nie staje się kulturą, jest wiarą nie w pełni przyjętą, nie w całości przemyślaną, nie przeżytą wiernie”, podkreśla św. Jan Paweł II. Dla polskich wspólnot filipińskich prezentowana publikacja stanowi wyjątkową okazję, aby na nowo odczytać i rozpalić oratoryjny charyzmat. Niech będzie inspiracją do pogłębienia duchowości i realizacji apostolstwa na miarę wzoru, jaki pozostawił św. Filip Neri, stygmatyk Ducha Świętego i prorok radości.
ks. Mirosław Prasek COr
Prokurator Federacji Kongregacji Oratorium
św. Filipa Neri w Polsce